رسیدن: 10.06.2011 ؛ نشر : 15.06.2011
سید مهران
«لبخندِ شيطان » اثری بزرگ از دکتور
ببرک ارغند
«هنر بیداریست و تاریخ هنر تاریخ بیداریها »
«لبخند شیطان» که به شیوه ی ریالیسم و
در دو جلد نگارش یافته است، اخیرأ با قطع و صحافت مرغوب از چاپ برآمد. در این اثر
رویدادهای یک دوره ی تاریک و غم انگیز کشور ما افغانستان با بیان خیلی عالی و خیلی
هنرمندانه باز آفرینی می شوند که توانایی و قدرت
نویسنده را در کار
نگارش و حاکمیت بر اصول و موازین ساختاری و استتیک رُماننویسی تبین می دارد .
ببرک ارغند، نویسنده این رمان در سال
1325 هجری شمسی در کابل تولد یافته
است. او از بیش از سی سال به این سو می نویسد و روزگاران
تلخی شاهد رویدادهای تاریخی و با اهمیت اما ناگوار و غم انگیز کشور بوده است-
شاهد رویاروییهای شخصی ، اجتماعی
، سیاسی ، حزبی و تنظیمی ، شاهد ستمکاریها ،
خشونتها ، دهشتها ،اشک و ماتم و سوگواریها . به صورت کل شخصیت ها و رخدادهایی که
در این رمان حضور دارند بیشترینه همانهایی اند که در حول و حوش نویسنده زیسته و
یا اتفاق افتاده اند. راوی شاهد دلخور این رویداد های تلخ ،از دور ونزدیک بوده
است . نویسنده می گوید :
«من این اثر را برای نسل سرخوده ی خودم نه
نوشته ام . »
برای سخن سنجی و تول و ترازو نمودن آثاری به شایسته گی
«لبخندِ شیطان » به یقین
که توان و توشه یی زیاد به کار است – از ادب عامیانه گرفته تا زبانشناسی و درد
شناسی و جامعه شناسی و روانشناختی و . . . . - و من چنین توانی را در خود نه می بینم
. این چند سطری را که می نویسم منظور دیگری نه دارم جز ادای احترام به ادبیات
راستین و پربار کشور.
می گویند ادبیات هر دوره و عصر بر خاسته از شرایط مادی و تاریخی همان عصر است که
در عین حال منعکس کننده ی همان شرایط و اوضاع مادی و تاریخی نیز
می باشد . اگر این
واقعیت را اصل قرار بدهیم ، رُمان «لبخندِ شیطان» در کادر و اصول همین قرائت
نگارش یافته وتلفیقی
است از خصوصیات رمانهای ریالستیک - تاریخی ، خانواده گی –
اجتماعی که هم از لحاظ شکل و هم از لحاظ درونمایه و مضمون از سطح خیلی عالی و بلند
برخوردار است .
می شود آن را گام بلندی در راستای تعالی رماننویسی کشور به حساب
آورد و همچون الگوی نمونه و پویا در جهت کسب و آموزش تازه کاران ِ گستره ی رماننویسی
به کار گرفت.
می دانیم که زبان در داستان ،خود یک مساله است و یکی از ابعادِ مهم ِ چهارگانه آن
را می سازد . اگر چی رُمانهای پر آوازه ی
«پهلوان مراد واسپی که اصیل نبود» ،
«کفتربازان » و «سفر پرنده گان بی بال» این نویسنده نیز سر شار از ضرب المثلها ،
کنایات ، حکایات ،استعاره ها، عبارات و کلمات عامیانه و عمق و ژرفای ناب است مگر
«لبخندِ شیطان » علاوه بر اینها از خصویت بارز دیگری نیز برخوردار است که همانا کار
بُرد لهجه های گونه گون زبان فارسی دری باشد
- مانند لهجه های کابلی ، هراتی ،
هزاره گی ، پنجشیری ، تاجیکی ( تاجکستانی ) و غیره . به نظر این جانب کار بُرد
این شیوه -که کاملا تازه و بی نظیر است- داستاننویسی ما را غنا و روح تازه و پر
توان می بخشد .
زبان داستان مستحکم ، سلیس و روان است و دیالوگها نود فیصد داستان را
می سازند . در
«لبخندِ شیطان » بنا بر اقتضای پیرنگ داستان ، زبان شکستانده
می شود ؛ اما نه
آنقدر که به سلاست و روانی قصه صدمه بزند و آن را از ریخت بیندازد، بل که بر حلاوت
و جذابیت آن می افزاید و این خود یکی دیگر از مزیتهای این رُمان به شمار می آید.
به گمان من هر شهروند داغدیده و زجر کشیده ی ما، سرنوشت خودش و یا سرگذشت یکی از
نزدیکانش را در لابلای اوراق این رُمان – تاریخ
می یابد . این رمان – تاریخ در
حقیقت آیینه ی قد نمای
است که تابلوی خنجر خورده و خون آلود برهه ی معینی از تاریخ غم
انگیز کشور ما را - به شیوه و فردیت هنری خود - بروز
می کند و مسایل اساسی و بزرگ
آن دوران را شجاعانه تبین
می دارد و نه می گذارد که غبار سربی ایدیولوژیها بر
واقعیتها پرده افگند .
رُمان با این حلاوت آغاز
می یابد :
«اینجا نی صدای آذان اس و نی نوبت ِنان ِ ملا ! اینجام مثل ِ ده دانای خود ما نی
برق داره و نی نانبایی ! »
دخترش گفتش :
«مادر شکر خدا ره کو که همی رام به مـا داده بودن . پدرم اگر واسطه نه می کرد و
پیش اِی رفیق و او رفیق نه می رفت،کسی همی دو اتاقه رام به ما نه می داد. همه گی
مست جان خود شده ن . »
و عینک ِنمره دار و دسته سیاهش را با نوک انگشت ِ باریک وسپیدش بالا بُرد :
«شکر بکش مادر ! »
مادرش با لحن تلخی گفت :
«مگر دل مردمه خُه آزرده ساختن، حتا دلی رفیقای خوده رنجـاندن . . . . راست اس
که چاه کنه چاه میکشه و آوبازه آو . »
و گردنش را راست نمود ، سرش را به راست و چپ حرکت داد :
«کلانها گفتن : غافل مشو از هرکه دلش آزردی . »
و سوی پنجره نگاه نمود. نور ِکم قوتِ آفتاب از درز پرده های سپید بـه داخل نفوذ کرده بـود و همچون تخته ابرک هایی موازی همـدیگر می درخشیدند و رقص ذرات گرد و خاک را برملا می ساختند .
دخترش با لحن مرمت کننده یی افزود :
«پشت آو ِ رفته بیل نگیر مادر ! خیر اس اگر دو اتاقه س ؛ دَ عوضش همسایه های خوب
داریم . خدا روز ِ بده نیا ره ، سر ِما ، از
مال و جان خود تیر هستن . همو راست اس که میگن خانه نخر ، همسایه بخر ! »
و به چوکی تکیه داد ، گفتی از راحتی آن خوشش آمده بود که پشتش را دو بار به آن فشرد و به سایه یی که بر نیم رخ مادرش افتاده بود ، نگریست . مادر می گفتش :
«دخترم ، از مه بشنو و بدان که دوست ِ همه کس ، دوستِ هیچکس نیس . دوستانِ پدرت ، دوستِ همه کس بودن ! »
و نگاهـ های معنی دارش را بـه پرده ی گامسکوتیی کـه در کنار راست پنجره بـا چینهای زیادی جمع شده بود ، متوقف ساخت و با مکثی افزود :
«کسی گفته : دوستان باید که عیب یار را / همچو آیینه روبرو گوید
نه که چون شانه با هزار زبان / پشت سر رفته مـو به مـو گوید
دخترم، دوستان ِ پدرت بیخ یک دیگی خوده با تیشه ی زبان میکندن. نه میدانستن که آدم ، دوست خوده به خاطر یک بدیش نه میفروشه . . . مـگر در باره ی همسایه های ما . . . »
و ساکت شد. مادر و دختر، دو به دو ، رو به روی هم نشسته بودند. مادر نگاههایش را به منظره ی جنگل ِخزانزده یی که در اَبُوی ِدیوار ِمقابلش گسترده بود، متمرکز ساخت و شمرده شمرده افزود :
«خوبی از خـود ماس . . . . ما خود ما مردم خوب هستیم . نباشیم کس سلام مارام علیک نه میگیره . »
و به چشمان میشی رنگ دخترش خیره شد :
«بد گفتم ؟ »
اگر به ادبیات کشور به حیث آفرینش خلاق – چی آثار منظوم و چی منثور - طی این دهه
های اخیر نظر ژرف افگنده شود و رویداریها و سطحی نگریهای اورتودکسی اشخاص را در
نظر نه داشته باشیم درمی یابیم که هیچ کسی با ژرف نگری نویسنده ی «لبخندِ شیطان » به
پرسشهای اساسی از مسایل جدی و بنیادیی مربوط به مردم کشور ما نه پرداخته و پاسخی
فراخور حال نه داده است . امروزه انسان محوری از خصایل اساسی رمانهای خوب به شمار
می رود و عظمت یک رُمان هم در همین راز نهفته است . دانشمندی
می نویسد : «مقاومت
زنده گی روزانه در برابر بهترین گرایشهای ادبیات، فرهنگ و هنر بی وقفه افزایش
یافته است ؛ اما همیشه نویسنده گان منفرد پیدا شده اند که فرمان هملت را در آثار
خویش و در تقابل با زمانه اجرا کنند :آیینه یی به جهان ارزانی داریم و تکامل بشر
را به کومک تصویری که در این آیینه بازتاب یافته به پیش ببریم ؛ به رعایت آیین
انسان محوری در جامعه ی پر از تضاد یاری رسانیم ، در جامعه یی که از یکسو آرمان
انسان جامع را
می پرورد و از دیگر سو آن را در عمل درهم
می شکند ». «لبخند ِشیطان »
آیینه یی به جهان ارایه داشته که در آن پیکار انسان به خاطر آسایش و تکامل و بر
آوردن آرمانهای انسان جامع باز تاب
می یابد . صلح و جنگ ، عشق و نفرت ، صداقت و
خیانت ، لبخند و اشک محور های اساسی و درونمایه یی این رومان را
می سازند .
«لبخندِ شیطان » واقع گراست و شرح دقیق و هنری واقعیت ِ تلخیست که مردم زجر کشیده ی
افغانستان سالها در آتش آن سوخته اند . قهرمانان ِ «لبخندِ شیطان» مانند
قهرمانان ِ سایر رمانهای این نویسنده ، برج عاج نشین نیستند ، از گوشت و پوست
ساخته شده اند و در کوچه ها و قصر ها زنده گی دارند .
آن ها به زبان خود مان و لهجه ها
و گویشهای ویژه خود شان تکلم
می کنند ؛ دست مان را گرفته و به دنبال خود
می کشند . ما در سراسر داستان راوی را نه می بینیم ، سر و کله نویسنده قابل دید
نیست و مهمتر این که ما از وعظ و نصیحت و پرگویی های بیجا هم اذیت و اهانت نه می شویم .
واضح است که طرح یک داستان متشکل از واقعه ها و حوادثی
است که اتفاق می افتد و برای
نویسنده حیثیت مواد خام برای ساختن داستان را دارند . نویسنده مواد و مصالح را از
گارگاه تخیل خویش گذرانده و با قدرت تخیل خویش به آن ها
جلوه و مایه نو بخشیده و دوباره باز آفرینی شان می کند . باید گفت که ایماژ های هنری تنها عکسهای بر داشته
شده ازقرائت های ساده زنده گی واقعی و روز مره و شخصیتها نیست ، بل واقعیتها و
شخصیتهای نوی استند که نویسنده آنها را در گارگاه تخیل خویش از نو ساخته و
پرورانده است و با وجود شباهتها ی شان با
«پیش نمونه ها »در هیچ صورت رو گرفت
کامل آنها نیستند . همان گونه که هزاران مرد و زن و
کودک فرانسوی ، سیمای خود را در آثار نویسنده نامدار آن کشور «هانری د بالزاک» باز یافته اند ، هزاران مرد و
زن ِِ جنگزده افغان نیز چهره و صدای خویش را در رمانهای ببرک ارغند به ویژه
«لبخندِ شیطان»
می یابند . من وقتی این رُمان را
می خواندم خودم را یافتم . زن
همسایه مان را یافتم که نیمه شب از خانه بیرونش کردند و دگر هرگز باز نگشت . مرده
یی شوربختی را دیدم که از روی ناچاری در صحن حویلیی دفنش کردند و دهها خاطره ی تلخ
و جانگداز دیگر .
برای شناخت آثار ببرک ارغند و به ویژه این اثر ماندگارش که به نظر من خیلی خیلی
ماندگار است باید خیلی عقب برویم ؛ سی
- سی و پنج سال ، یعنی بیشتر از ربع یک قرن
عقب برویم و به آثار وی که طی این سالها نگاشته است آشنا شویم ،خم و پیچهایش را
دریابیم و نوشته های سپیدش را که ضرب چاپ نه دیده اند از نظر دور نه داریم . آنها را
باز خوانی کنیم و به گفته های قهرمانان و هنجارها و رفتارهای آنان نظر افگنیم تا
بتوانیم دردهای
«جمیله » و «مهدی آغا » و «اشرف » و «حدیثه » و سایر آدمهایی را
که در «لبخندِ شیطان » حیات دارند درک کنیم و بدانیم که این سوگ از مزارِ کدام
مرده گان بر خاسته است و بدانیم که چرا نوشته های این نویسنده دنیای مصیبت باری
را ترسیم می کنند .
واضح است ما مراتب گونه گونی را در آثار او مشاهده می کنیم. مثلی که آدمی از سر بالایی بالا برود و به سوی قله یی بشتابد . با آثار او از پله های نردبانی بالا می رویم تا به تارک شناخت حقیقت برسیم . از داستان کوتاه ِ«دریا » - که اولین داستان منتشر شده ی این نویسنده است(1352) - گرفته تا «حسین علی و تبنگش» تا «وقتی که قمبر بر گشت » تا «باغ زرد آلو » تا «زنِ بدکاره» تا «دشت الوان » و «دفترچه ی سرخ» و . . . این داستانها آدم را پله به پله به سوی شناخت حقیقی جامعه و واقیتهای تلخ و جانسوز کشور راهبر می شوند . اگر برخیها نادلسوزانه به این داستان ها نگاه کرده اند دلیلش کاستی داستانها نه بوده ، بل که کاستی در نگرش خود ما بوده است . ما خوش داشتیم تا هر پدیده یی را از نظر سود جویی خود -در ابعاد گونه گون -نگاه کنیم بعد با برچسپ زدنها به این و آن وابسته اش سازیم تا گام دل بر آریم . مگر گذشت زمان و خارج شدن از دایره نفس و وابسته گی و نگریستن از بالا به این پدیده های ادبی ما را وا میدارد تا دید مان را تازه گی ببخشیم ، با ببرک ارغند سر از نو آشنا شویم . ارجش بگذاریم و نوشته هایش را تحسین کنیم . حوادث دهه های اخیر مُهر دیگری بود که خلاف آرزوی ما صفحات تاریخ ما را آذین بست . کسی انتظار نه داشت که تاریخ به این گونه تکرار شود و ماه از پشت ابر بیرون بیاید و حقایق را بر ملا سازد . اما چنین شد و تاریخ همان گونه ورق خورد که در آثار آیینه وار این نویسنده ی والامقام آمده است . حالا نیز سنگها به سوی حرم ِ همان شیطانی پرتاب می شوند که این نویسنده یک ربع قرن پیشتر آماجش قرار داده بود.
ملاحت و قوت و شسته گی زبان یکی دیگر از ویژه گی های ستوده این رُمان است . به این
توته که در میانه این رُمان آمده است توجه کنید :
«مادرم وخت خوردن که باشه ،میگه خُرد استی ، صبر کو
که کلانا شروع کنن ، وختِ کار که باشه ، باز میگه بخی کته سوته استی . »
حدیثه افکارش را مختل نمود . خطاب به جمیله می گفت :
«به نظر مه و تو طفل استن ، مگر به نظر اُونا کلان هستن . قصه ی او دخترک هشت ساله ره خبر نشدی ؟ »
و با ایما و اشاره می گفتش :
«بالایش تجاوز نکدن ؟ سه نفره بالایش تجاوز نکدن ؟ »
و همان طور با اخم افزود :
«مُردیشه پشت خانی پدرش ننداختن ؟ »
آنگاه روی دخترانش را بوسید :
«جان نگاه کدن فرض اس . »
و صورت خاطره را در میـان دودستش گرفت و بـه چشمان میشی رنگش نگاه کرد . شستهایش را در تاق ابروی وی گذاشت و به دو جناح کشید و گفت :
«ابروهایت طرف پدرت رفته پُر اس پُر! مگر زناقت طرف مه رفته ، خردترک اس .»
و به مزاح افزود :
«زناق نداری .»
اگر سخن بر سر نو بودن و نو آوردن است ، آثار وی به یقین نو اند . حتا تکرار
خوانی آنها نیز ما را خسته نه می سازد بل به این گمان می اندازد که آنها–حتا همان هایی که
بیست سال پیش نگارش یافته اند- را تازه نوشته است . دلیلش همان تازه گی محتوایی
شان است . سوژه های بیست سال پیشش چنان تازه اند که خواننده گمان
می کند همین
امروز نگارش یافته اند . وقتی من داستان
«تور سبز » (1361) و یا
«پیشانی سپید »
(1368) را می خوانم مثلی که ببرک ارغند سوژه راستینی را از لای حوادث امروزین گزین
کرده است . گویی آن زمان که نویسنده این داستانها را
می نوشته همین وضعیت امروزی با
همین نسبنامه و قرائت و فضا برقرار بوده است . این نوشته ها بیشترینه به یک آیینه
می ماند ، آیینه ی صاف ، شفاف و جیوه جوان .
این مهم را هم باید گفت که ببرک ارغند در خم وپ یچ حوادثِ بیست- سی سال اخیر که کمر
بسیاری را خم نمود حیف نه شد و به هیچ بدل نه گشت و صرف
«هیاهویی برای هیچ » هم باقی
نه ماند . بر خلاف بر رشد و پویاییش افزوده گشت. از نیروی اعجاب انگیز مردم دوری
نه گزید . به مردم پرداخت و خدمت به آنان را پیشه کرد و راهی خلق قصه های بزرگ و
جاویدان شد . رمانهای ماندگار
«پهلوان مراد و اسپی که اصیل نبود » ،
«کفتربازان » ، «سفر پرنده گان بیبال » و رُمان دو جلدی
«لبخندِ شیطان » ران وشت و تصور
دقیقش را از قصه نویسی جدید و معاصر از قوه به فعل آورد و جایگاه ویژه یی را در
ادبیات کشور برای خویش دست و پا کرد . با وجود سالیان درازی که در اروپا اقامت
دارد هنرش به تهی شدن نه رفت بل بارورتر گردید . داستانهای کوتاه
«آیینه و خنجر » ،
«شراره » ، «سازها و آوازها » ،
«مرغ آمین » ، «سایه » ، «وسوم این که . .
.» و دیگران را نوشت . او که در عصر هیجانها و حرکتهای گوناگون قومی و زبانی و
سمتی و غیره زنده گی
می کرد و می کند هیچ گاهی تحت تاثیر این بینشها قرار نه گرفت و با
سرِ بلند راه خودش را رفت و به دگرگون کردن ادامه داد . حرکت و تحرک را توصیه
کرد و جهت ها را شناساند . تاثیرگذاری و دگرگون کردن ، مضمون اصلی و جوهر
داستانهای این نویسنده را
می سازند .
رُمان «لبخندِ شیطان » یکهزار و یکصد و چهل و هشت صفحه دارد و فورمول علت و
معلول ، سیر تحولی و حوادث عمومی آن را در یک دنیای پیچیده و مملو از علتها و
معلولها پیش می برد . نویسنده در تعیین هنجار های خوب و بد برای شخصیت های داخل
داستان، دستان بسته یی دارد . شخصیت های رمان ،گاهی آدمهای سرکش ، ظالم ، گاهی
مظلوم و ناتوان و گاهی هم مریض و علیل اند- مانند شخصیت های زنده ، به سوی یک زنده
گی پیش بینی نه شده و متاثر از فورمول علت و معلول سیر طبیعی خویش را پی
می گیرند .
نویسنده می داند و آگاه است که قصه در یک مکان و در یک زمان و در یک حرکت و جوش و
خروش ایجاد می شود
، نی در سکون و بی حرکتی و خوب
می داند که شخصیت داستانی در بی
زمانی و بی مکانی اصالت و نژاده نه دارد .
واضح است که هر داستان خوب از یک طرح و توطیه خوب بر خوردار است و این طرح و
توطیه می تواند صرف در یک آغاز ، یک میانه و یک پایان خوب امتداد یابد . اگر به
گذشته ها نگاه کنیم متوجه
می شویم که تمام داستانهای نامدار جهان به خصوص رُمانهای
بزرگ ریالستی دارای همین و یژه گی بوده اند و کشف اهمیت این مساله هم چیزی تازه و
نو نیست؛ بل که بر
می گردد به ارسطو و نظریه وی در این مورد که آن را در بوطیقای
خود آورده است .
چون در صفحات پیشین ِ این نبشته از آغاز و میانه ی رُمان «لبخندِ شیطان » رو نوشتی
هایی داشتیم ، بد نیست که برای حسن ختام این نبشته ، نقلی هم از پایان این رُمان
همایونی و خجسته بیاوریم و سخن را به پایان ببریم :
بالا نگاه کرد نظرش به دو تا ستاره ی درخشانی افتاد کـه همـچون دو چشم تیز بین از
صورت غمین وسبزینه ی آسمان سوی وی نگران بودند . به نظرش آمد که آن ستاره ها چشمان
نگران ِ صفدری و حدیثه اند . چشمان ِ خاطره و بنفشه و تواب اند . چشمانِ منتظر
آرش اند . چشمانِ اشک آلود اشرف اند که برایش
می گوید : «بدو ! . . . تو خود را از اینجا بکش ! »
خواست چیزی بگوید ، مگر مـوج پرخاشگر آب به صورتش خورد و دوباره دست پاچه اش ساخت
. همان طور که بالای آب می آمد و دوباره پایین
می رفت دید که یک دلتنگی مخوف به
سراغش آمـد . یک بی حسی دامنگیرش شـد . گفتی کسی در بستر آب به قصد به دام
انداختنش نشسته بـود . به خود لرزید . خود را سنگین و تنبل احساس نمود . گمان کرد
خاطره هایی از شک و یقین ، خوبی و بدی ، جنگ و صلح ، امید و نا امیدی روی شانه
های ناتوانش سوار اند و او را سوی یک خلاء عمیق و لایتناهی هدایت
می کنند .
به نظرش می آمد کـه از مهمانی خسته کننده یی برگشتـه است . یک نـوع ندامت و
پشیمانی را احساس
می نمود . به خود می گفت که چرا به این مهمانی رفته بود .
یکبار دیـد کـه تنش ماننـد سنگ وزمینی ته نشین گشت و آخرین حجم هوایی که در
ششهایش باقی مانده بود درهیئت حباب هایی ، از میان لبانش ، بیرون شد . گفتی از
خود بیخود می شد و خاطرات شکُوهِ برباد رفته اش، همگام با کاروان زمان ، از مخیله
اش رخت سفر می بستند . تنهـا تصـویرمـادرش در کارگاه ذهنش
می درخشید . مادرش لباس
سپیـدی بـه تن داشت ، آغوشش را باز گرفته بـود ، لبخند
می زد و او را سوی خویش فرا
می خوانـد . جمیله حس
می کرد که مُردن و پیش مادر رفتن یک خوشبختیست .
ناگهان تکانی خورد و با آن تکان تصویر مادرش نیز از مخیله اش فرار نمود و جایش را
یک تاریکی، یک پوسیدن علاج ناپذیر و یک ظلمت ابدی اشغال نمود . گفتی زنده گی یک
سکوت ابدی شد ، یک بیصدایی شد، یک رنج پایان یافته شد و دوباره به پیشان خویش بر
گشت .
هالند ، جون 2011
***
لینک های مرتبط با همین اثر:
ربانی بغلانی- برداشتی ازلبخند شیطان
لینک های مرتبط با همین نویسنده: