رسیدن: 25.04.2011 ؛ نشر : 25.04.2011
شهرنوش
میراث چخوف در آفریده های نویسا
می خواهم خالد نویسا را همچون آنتوان چخوف "راوی بزرگ قصه های کوچک" بنامم. همان سان که چخوف با روایت زنده گی روزمره مردم، داستان های بزرگی آفرید، نویسا نیز زنده گی مردم را تصویر می کند بدون این که "درد روشنفکری" را بدون دلیل در داستان های سرشار از ساده گی خود جا داده از ملاحت گوهر قصه بکاهد و یا هم اصل داستان را فدای یک سری تکنیک های داستانی نماید.
شاید منصفانه نباشد که نویسنده هزاره سوم را با نویسنده یی که صد و هفت سال از مرگش می گذرد، مقایسه کنیم. آنتوان چخوف و خالد نویسا راویان دو نسل متفاوت اند. از سوی دیگر هدف این همسان پنداری، اشاره به تقلید نیست؛ بل می خواهم بگویم که نویسا به شدت از طرز نویسش چخوف متاثر است و با وجود این که این تاثیر به زیبایی داستان هایش افزوده است، او یک نویسنده مستقل و صاحب فکر با شیوه نبشتاری ویژه است.
از سوی دیگر چخوف داستان نویس بزرگی بود و پس از گذشت بیشتر از صد سال هنوز هم از بهترین هاست و داستان هایش برای خواننده معاصر همچنان از تازه گی و جذابیت برخوردارند. اصل هایی را که او برای نبشتن داستان های کوتاه برگزیده بود، تا امروز هم طلایه دار جریان داستان نویسی اند. آنتوان چخوف با آفرینش داستان های کوتاه و نمایشنامه های بی همتا، مقام سترگی در تاریخ داستان نویسی جهان دارد. او از پیشگامان و پایه گذاران داستان کوتاه است و در زنده گی کوتاه چهل و چار ساله اش بیشتر از هفتصد داستان کوتاه و نمایشنامه نوشت و مکتب جدیدی را در داستان نویسی بنیاد گذاشت.
چخوف خلاف رمان نویسان دوران خودش و یا سال های پیشتر از خود، شخصیت های داستانی خویش را از میان مردم برمی گزید و با بازتاب برش کوتاه از زنده گی آنان از واقعیت های ملموس و جریان زنده گی عادی سخن می گفت، بدون این که از ماجراهای شگفتی برانگیز و یا هم مسایل شگفتی آور سخنی بگوید. چخوف نویسنده واقع گرا و مردمی بود. با این که هیچ گاهی با شعار گویی و سیاه و سپید نگری، داستان های خود را رنگ نداد، درون مایه داستان هایش با افق دید مردم نگرانه عجین است. از سوی دیگر او نویسنده ایدیولوژی زده نبود. حتا با وجود گرایش به طبقات فرودست و دوستی نزدیکش با ماکسیم گورکی، راه نبشتن ویژه خودش را پیمود.
چخوف، همان گونه که محتوای داستان هاییش را ساده و شفاف بیان می کرد، ساختار و چارچوب هایی را که برای داستانهایش بر می گزید، نیز به ساده گی، محتوا را در بر می کشیدند. با بیان دیگر، پیرنگ داستان هایش ساده، بدون ابهام، خطی و سرشار از طنز اند. آن چه داستان هایش را برجسته می سازد، نثر استوار، ساختار محکم و درون مایه اجتماعی اند که با طنز ملایمی در هم پیچیده است.
طنز چخوف ژرفانگر و پویا است. او با بازی با واژه ها طنز نمی آفریند تا خواننده سطحی نگر را به خنده وادارد؛ افزون بر این که در تمام آفریده های چخوف طنز جریان دارد، داستان های چون:(امریکایی وار)، (چاق و لاغر)، (ماسک)، (نامه به همسایه دانشمند)، (شوخی)، (آدم مغرور)، (انتقام زن)، (بچة تخص)، (نقل از خاطرات یک دوشیزه)، (خوشحالی)، (بوقلمون صفت)، (از خاطرات یک ایده آلیست) و... با بن مایه اصلی طنز آفریده شده اند.
با بیان دیگر، واقع گرایی، طنز پردازی و پیرنگ های ساده داستانی سه مولفه چخوف در نگارش داستان کوتاه اند. همین هر سه، مولفه های داستان های خالد نویسا را نیز می سازند.
خالد نویسا یکی از چهره های صاحب نام عرصه داستان نویسی در ادبیات معاصر افغانستان است. او نویسنده گی را از سال های پایانی دهه شصت خورشیدی آغاز کرده است. سه گزینه داستان به نام های (فصل پنجم)، (تصورات شب های بلند)، (راه و چاه) و رمان (آب و دانه) را به نشر رسانده است. نویسا نویسنده کم کاریست و در این سالها داستان های اندکی نبشته است؛ ولی بیگمان چونی داستان های او در برابر چندی همواره فربه تر نموده است.
تقابل، تعامل، سازش، همخوانی و ناهمخوانی، در سوژه های داستانی نویسا فراتر از واقعیت نیستند، روایت آیینه گون و هنرمندانه یی از واقعیت اند. با بیان دیگر، داستان های نویسا به شدت واقع گرا و خطی اند؛ حتا در سالیان پسین که نویسنده گان با تکنیک های مدرن داستان نویسی، سوژه های خود را می پرورانند، او کمتر از این تکنیک ها بهره می گیرد، با این هم داستان های او پر از تکنیک های اند که با تمام ساده گی خواننده را تا آخر با خود نگهمیدارد. ساده انگارانه خواهد بود اگر تصور گردد که نویسا با تکنیک های جدید داستان نویسی آشنایی ندارد. این طور معلوم می شود که نویسا خیلی مطمین است که داستان های خطی او هماورد شایسته یی با داستان های پر از تکنیک های جدید اند.
از سوی دیگر این شیوه پردازش و نویسش نشانگر آن است که نویسا در این راه شتاب زده نیست، آرام و استوار گام برمیدارد و از گزینش راه نیز مطمین است.
فروکاستی نیست اگر داستان های نویسا، در خط ساده و افقی زنده گی معمولی مردم را روایت می کنند و نیز غریب نیست زمانی که به تاویل هرمنوتیک نیاز می یابند و یا با آشنایی زدایی هم آغوش می گردند.
طنز نویسا، با طنز چخوف همسان است. این طنز عریان و مبتذل نیست. گاهی طنز تلخ است و زمانی هم ریشخند فلسفی. گاهی این طنز، بر ساختارها و سنت ها می آَشوبد و گاهی کنایه ییست بر سامانه های سیاسی و فرهنگی. نویسا داستان هایی که مشمول ادبیات طنز نویسی اند، نیز دارد؛ اما در اینجا مراد از طنزیست که در تمام داستان های کوتاه او بدون استثنا وجود دارند. از این منظر شاید بتوان نویسا را یکی از طنز نویسان معاصر دانست که طنز هوراسی و فلسفی را در متن داستان هایش جاری می سازد. انتقاد، ظرافت، خنده و کنایه فلسفی از مایه های اساسی طنز نویسا اند. طنز او بیشتر به جدال انسان با درون خودش و جبر روابط زنده گی انسانی و روان پیچیده آدمیان می پردازد. اساسا نویسا، کمتر داستانی خالی از عناصر طنز دارد. او همچنان طنز های مستقلی نیز چون (پاسخ به یک سوال جاویدان فلسفی)، (سخنرانی)، (دانش تون)، (شعر وب لاگ افغانی) را پرداخته است.
طنز نویسا ساختاریست و در حادثه و ماجرا بیان می گردد. به گونه مثال در داستان (سرخ و سپید) با دید جامعه شناختی مردم و روان های بیمار را تصویر کرده و یک فرایند ناکام را نقد می کند. یا هم داستان زیبای (راه و چاه) که نیشخند عمیق و اعتراض ادبی- مدنی یک نویسنده را نسبت به وضعیت جاری به خوبی نشان میدهد.
باز آفرینی و بازنمایی حالت های پیچیده روانی با ابزار خیلی ساده و شفاف از ویژه گی های هر دو نویسنده است. در داستان (سخنرانی)، گره های روانی شخصیت مرکزی (اغه جان) که از کودکی برایش وانمود شده بود که گویا در آینده آدم بزرگی می شود، بیان می گردد. بازپرداخت کنش و واکنش های این شخصیت یک تیپ ویژه را ارائه می دهد. ناکامی، یاس، حرمان، شکست و قهر این شخصیت نوعی، به نحوی تعمیم می یابد بر گروهی دیگر از مردم که همین ویژه گی ها را دارند. اغه جان تصادفا چانس این را می یابد که در برنامه یی سخنرانی کند. او چندین ساعت را صرف نبشتن یک سخنرانی می کند؛ اما متاسفانه آن چه که از آب در می آید پارچه ییست بی مایه، بی انسجام و بی محتوا و پر از غلط های املایی و انشایی؛ ولی این فرصتیست برایش که خودنمایی نماید. او دقایقی پیش از آغاز سخنرانی در می یابد که ورق ها را گم کرده است، ناگزیر به ذهن پناه می برد و تمام مایه های آن را که محصول تفکر یک عمر اند، در مقابل شنونده گان پهن می کند و در نتیجه، سخنرانی او تکه یی بی انسجام تر از نبشته برون می آید:
" آغه جان حرف هایش دم به دم نامربوط می شد و از رمق می افتاد. سخنرانیش به خاتمه نزدیک می شد اما دلش یخ نشده بود. یک چیز مذابی درون سینه اش افتاده بود. شاید فکر می کرد که این اولین و آخرین سخنرانی و چانس در زندگی او بوده است. در آخر گفت که بدبختی وقتی میان آدم ها افتاد که شیر پودر جای شیر مادر را گرفت. اما بالاخره بدون این که پایانی به سخنانش بدهد از پشت میز پس خزید و به جانب در خروجی راه افتاد. باخته بود. چشمانش سیاهی می رفت و حالت تهوع گریزانی برایش دست می داد. گمان می کرد صدایی به بزرگی یک کوه تعقیبش می کند. " (1)
هر چند موضوع داستان های هر دو نویسنده مسایل ساده و انسان های پیرامون اند، ولی درون مایه این داستان ها روابط پیچیده انسانیست که با طنز تلخ فلسفی بیان می گردند و با افق دید ویژه نویسنده گان بازتاب می یابند.
روان شناختی شخصیت های داستانی، یکی دیگر از ویژه گی های نویسش نویسا اند. در داستان های (آه)، (سخنرانی)، (فصل پنجم)، (غم های یک قلب کوچک) و (اگنی اپه سنا)، شخصیت ها به خوبی روانکاوی شده اند و خواننده را به روزنه های درون این شخصیت ها رهنمایی می کنند. داستان های چخوف نیز به شدت روانکاوانه اند. او به عمق ذهن افراد داخل می شود و شخصیت های شان را بازتاب می دهد. داستان های (متشکرم)، (آنیوتا)، (بانو با سگ ملوس)، (انگور فرنگی)، (دشمن) و (هزار و یک هوس) نمونه های خوبی برای نمود روان شخصیت های داستانی چخوف اند. پایان شگفتی انگیز شماری از داستان های نویسا نیز با سبک نوشتاری چخوف همسانی هایی دارد.
افزون بر همسانی فضاهای داستانی و ساختاری، شماری از داستان های هر دو نویسنده به نحوی شگفتی انگیزی به هم مشابه اند؛ طور مثال داستان "غم های یک قلب کوچک" نویسا با "وانکا"ی چخوف خیلی شبیه است. احتمالا هزاران داستان در مورد پسرهای کوچک فقیر و یتیم و کارگر نبشته شده اند، اما مشابهت های این دو بی شمار اند.
داستان دیگری که فضای مشابه داستانی و شخصیت همسان با داستان کوتاه (اندوه) از چخوف دارد، داستان (صبح به خیر درد) نویسا است. این دو داستان از آن جهت با هم مشابه نیستند که در آنها پیرمردان گادی ران با اسپ های خود شخصیت های اصلی اند؛ بن مایه قصه در این دو داستان متفاوت است، اما فضای مشابه، وضعیت های همسان و مانیفست نیستی و تلخکامی اند که این دو را همسان می سازند. ویژه گی های روانی هر دو شخصیت، با هم مشابه اند. یوآن پوتاپوف و صوفی رشید دو پیرمرد ناامید و پر از عسرت و حسرت فرزند گم کرده که تشنه مصاحبت و مهربانی اند و دو اسپ لاغر و مردنی با گادی های شکسته و فرسوده و جمعیت بی تفاوت به اندوه این دو در پیرامون به گونه شگفتی انگیزی این دو داستان را مشابه میسازد.
گرچه نمیتوان نویسا را یکسره نویسنده زنانه نویس دانست، اما زن و دغدغه های زنده گی و موقعیت اجتماعی زنان، درون مایه بیشتر داستان های نویسا را شکل میدهند. بازتاب زنده گی زنان به عنوان سوژه های اصلی در آفریده های چخوف با این که بسامد بلند ندارد، اما زنان در متن داستان های او نیز خیلی طبیعی حضور دارند و به دقت روانکاوی گردیده اند.
داستان های هر دو نویسنده با وجود ساده گی ساختاری، ساده نگری به پیرامون نیست. با این هم در خوانش این داستان ها به رهیافت هرمنوتیک نیازی نیست و متن به ساده گی همه چیز را بازتاب می دهد و در نتیجه بحث فرامتن به میان نمی آید. البته داستان های چون (سرخ و سپید) یا (تصورات شب های بلند) نویسا افزون بر متن، خواننده را به فرامتنی دعوت می کنند که تاویل های گوناگونی را بر می تابند. همچنان داستان (تصورات شب های بلند)، با آشنایی زدایی نمود یافته است که امکان تاویل را میسر می گرداند.
ولی نویسا خلاف چخوف، به زبان و نثر داستانی کمتر توجه کرده است؛ با این که بی توجهی او به زبان و شیوه پردازش متن که در نخستین گزینه داستان های کوتاه او فراوان وجود داشته اند، در داستان های سالهای پسین او به شدت کاهش یافته است. با وجود حضور نثر غیر داستانی در شماری از داستان ها، میتوان گفت که نویسا به زبان روان و داستانیی ویژه خودش دست یافته است؛ یعنی وقتی داستانی از او می خوانی که نامی را در پیشانی ندارد به آسانی میتوانی حدس بزنی که نویسش نویسا است.
در تمام داستان های خالد نویسا بدون استثنا تشبیهات، کنایه ها و جمله های معترضه یی وجود دارند که گویا وظیفه تشبیه را انجام می دهند. گاهی آنها در رسانش مفهوم یاری می کنند، گاهی جالب و طنزی اند؛ ولی گاهی تشبیهات هیچ وجه شبهه یی ندارند و به همین دلیل خواننده را تنها به خنده می اندازند و نه چیزی بیشتر. این تشبیهات در بیشتر موارد به نثر داستانی او صدمه می زنند و خواننده هر گاهی که با این تشبیهات مواجه می شود، خالد نویسا را می بیند که حضور خود را بدون موجب در متن نشان می دهد. این شیوه نبشار در تمام داستان های نویسا حضور دارد؛ گویی او نمی تواند خود را از متن داستان کنار بکشد:
"از گپ های حاجی بابا دانستم که فیل مرغش را به همان اندازه دوست دارد که یک خرس به عسل عشق می ورزد." (ص 11 -2)؛
"او مثل این که به حشرات روی یک تکة دیوار کثیف بنگرد، به همه نظر انداخت." ص 19-2؛
"اما همین طور که تعیین مرز پیشانی و فرق سر یک کلة تاس مشکل است، فهمیدن گپ های او نیز دشوار بود." ص 19 -2؛
"درست مثل دروازه بانی که می رود تا توپ وارده را از بیخ جال بیاورد." ص 22 -2؛
"... اما دقایقی بعد صدای زنی به تیزی صدای یک مرغ زیر کارد رفته به گوشش خورد." ص 38 -2؛
"زنی که به ماتکة خشت می مانست ایستاد." ص40 -2؛
"نبی از پشت پنجره غلتی زد و به پهلو طرف پدرش لول خورد و بعد رو به دل افتاد؛ درست مثل یک سنگ پشت." ص 43 -2؛
"کبوتر با گیچی شخصی که عینکی با نمرة عوضی به چشم زده باشد، ناشیانه پیش رفت..." ص 59-2؛
"... و نه به یاد می آورد که چرا یک باره آدمی که گردنش شبیه به گردن خر بود، از موتر لوکسی پایین شد..." ص 59 -2؛
" باز خشمگین هفت بار بر فراز درخت غوطه زد و بالاخره مثل این که دچار اشتباه باصره شده باشد، از آن جا دور شد." ص 65 -2؛
" شاید احساس کبوتر صلح به اندازة احساس یک سرباز جدید در روزهای اول وردودش به نظام بود؛" ص 70 -2؛
" آن دو دهقان که صبح تازة ماه سنبله را آغاز کرده بودند، با دیدن تانک ها و ماشین های محاربوی یک باره به پرنده گانی مانند شدند که بی خبر سنگ خورده باشند." ص 77 -2
نویسا، در مواردی با تشریحات اضافی به ساختار داستان آسیب می رساند. به گونه مثال داستان زیبا و دلپذیری چون (نامرد) را که ساختار محکم و ارگانیکی دارد، با جمله کوتاه توضیحی که در فرجامین سطر داستان می آورد، از ریخت می اندازد. خواننده از خوانش جملة "امرالله دیگر نامرد شده بود" بیزار می گردد، پس از رسانش چندباره پیام در متن، این تلنگر مضاعفیست به خواننده که: اگر نمی دانی، بدان که چنین شد.
داستان های (نامرد) و (کاریز) که از آخرین کارهای نویسا اند، نشان می دهند که او همچنان حرکت به پیش رونده دارد.حمل 1390
***
حاشیه:
در این جستار کوشیده ام که با تز ادبیات تطبیقی به بررسی پیوندها و ریشه ها و همسانی های نبشتاری این دو نویسنده بپردازم.
رویکردها:
1. داستان سرای. وبلاگ خالد نویسا. http://nawisa.blogfa.com
2. راه و چاه. خالد نویسا. کابل: انتشارات تاک، چاپ اول، زمستان 1389 خورشیدی