05.10.2017
داکتر زرغونه عبیدی
عقامت و علل آن نزد زن و مرد
موضوع عقامت از آغاز تمدن بشری همواره یک بحث بزرگ طبابت و موضوع قابل اهمیت زیاد در جوامعی بوده که در آن زن به حیث سمبول تکثیر نسل شناخته شده است. از سال 1900 به این سو اسناد طبی در این مورد وجود دارد که عقامت تنها مشکل زن نیست و مرد هم میتواند عقیم باشد. پیشرفتهای طبی و تخنیکی مدرن از سالیان طولانی به این سو تداوی بیشترین واقعات عقامت نزد زن و مرد را امکان پذیر ساخته است. و اما تا به هنوز در بعضی جوامع پنداشت نادرستی که زن به حیث مسوؤل اصلی و اولی عقامت تلقی میگردد، به طور کامل برطرف نشده است- چنین زنانی «زن نازا» نامیده شده و این خطاب دشنام گونه و حاوی بار ملامتی میباشد.
احصاییه سال ۱۹۹۸ سازمان صحی جهان، نشان میدهد که در ۳۰ فیصد واقعات علل عقامت مربوط به پرابلم صحی اعضای تناسلی زنان و در ۲۵ فیصد واقعات مربوط به پرابلم صحی اعضای تناسلی نزد مردان میباشد. در۴۰ فیصد واقعات علت را نزد زن و شوهر باید جستجو نمود و در۵ فیصد واقعات علت عقامت هنوز هنوز روشن نه گردیده است. بعضی احصاییه ها فیصدی سهم مردان را در عقامت بالاتر از ۲۵ فیصد نشان میدهند.
به اساس توصیۀ سازمان صحی جهان هرگاه یک زن دو سال بعد از همبستری جنسی منظم و نورمال بدون استفاده از وسایل جلوگیری از حمل (دوای هورمونی توسط زن و یا کاندوم توسط شوهر)، حمل نگیرد در این صورت میتوان از عقیم بودن صحبت کرد. این مدت به خاطر آن دو سال تعین گردیده است که نزد یک زوج صحتمند در اکثر موارد بعد از ماه هژدهم ازدواج شان این آرزو برآورده میگردد.
چرا این مدت به حیث مدت نورمال انتظار تعین شده است؟
برای فهمیدن دلیل این که چرا یک عضو نمیتواند فعالیت نورمال خود را انجام بدهد، ابتدا باید به ضرورت عضو در داشتن شرایط لازم برای فعالیت نورمال آشنا شد.
نظم نورمال عادت ماهوار نزد زن هر ۲۸ روز بعد است. تخمدان های زن در ظرف یک ماه در ۱۴ مین روز بعد از آغاز عادت ماهوار از میان چند حجرۀ در حال رشد فقط یک تخمۀ پخته را که قابل القاح است آماده و به مجرای تخمدان آزاد میکند. دوام زنده گی تخمۀ زن تنها ۲۴ ساعت میباشد. در مقایسه خصیه ها (خایه ها) مرد در حالت صحی عمومی و حالت صحی نورمال اعضای تناسلی جنسی، روزانه در حدود نیم میلیارد سپرم تولید میکند، دوام عمر سپرم ۳-۵ روز میباشد.
هرگاه دقیق در همین روز آزاد شدن تخمه از تخمدان مقاربت جنسی بین زن و مرد صورت بگیرد و از میان موج سپرم های آزاد شده توسط اورگاسم مرد یکی از این سپرم ها بتواند در مجرای تخمدان با تخمۀ زن روبرو و به داخل آن نفوذ و جفت گردد، اولین قدم مهم برای مراحل بعدی جهت القاح جنین برداشته شده است. و گر نه این احتمال تا ماۀ بعدی و آزاد شدن تخمۀ جدید از تخمدان زن به تعویق میافتد.
فعالیت تخمدان های زن تحت تأثیرات هورمون های جنسی تنظیم و کنترول میگردد. تشوشات و تشنجات روانی تأثیرات منفی بالای افراز این هورمون ها داشته و نظم عادت ماهوار زن را برهم میزند. به همین لحاظ نزد بیشترین زنان این نظم ۲۸ روز نه و اما میتواند حتا کوتاهتر از ۲۵ روز و یا طولانیتر از ۳۰ روز گردد. این تغییر به معنای تغیر در روز آزاد شدن تخمه از تخمدان است. طور مثال در یک دور ۳۰ روزه تاریخ آزاد شدن تخمه به روز ۱۶- در دور ۳۵ روز – به روز ۲۰ عادت ماهوار به تعویق میافتد.
هدف از این توضیحات این است که صحتمندی و آرامش جسمی و روانی بالای فعالیت نورمال جنسی زن و حفظ نظم عادت ماهوار او نقش تعین کننده را دارد. این صحتمندی نزد مرد نیز نظم در تولید سپرم سالم از لحاظ کمیت و کیفت را باعث میگردد و زمینۀ حامله دار شدن زن را در طول این مدت افزایش میدهد.
با مراعات سلسلۀ مراتب و فهمیدن ارتباطات با هم، نکات ذیل باید یک بعد دیگر مورد
توجه قرار داده شوند: پروسۀ نورمال باردار شدن زن ، توضیح مختصر تصویری از
اناتومی جهاز تناسلی زن و انواع عقامت و دلایل عقامت نزد زن ؛ توضیح مختصر تصویری
از اناتومی جهاز تناسلی جنسی مرد و عقامت نزد مرد ؛ تشخیص از طریق انواع
معاینات؛ تداوی و انواع آن.
-۱پروسۀ نورمال باردار شدن زن
در روز آزاد شدن تخمه از تخمدان زن به مجرای تخمدان هرگاه مقاربت جنسی با مرد صورت بګیرد، سپرم مرد، از دهنۀ دخولی جهاز تناسلی خارجی زن ( مهبل ) به سوی مجرای رحم ( عنق – گردن رحم ) حرکت کرده و داخل جوف رحم زن شده، از آنجا تحت تأثیر جذبۀ بوی خاص به سوی مجرای تخمدان به حرکت میافتد. اگر در این مجرا سپرم با تخمۀ آزاد شده روبه رو گردیده و اگر سپرم بتواند در مرکز تخمه نفوذ کند، حجرۀ القاح شده به سوی سطح داخلی رحم حرکت و در آنجا آشیانه گزین شده و رشد جنین آغاز میگردد. هر مشکل صحی در ساختمان و وظایف اعضای تناسلی زن که تولید و آزاد شدن تخمۀ سالم را برهم بزند، دلیل عقامت را از سوی زن توضیح میدهد. هر نوع مشکل در ساختمان و وظایف اعضای تناسلی مرد که تولید سپرم سالم و اورگاسم سالم را نزد مرد برهم بزند دلیل عقامت را از جانب مرد توضیح میدهد.
۲ - انواع و اشکال عقامت
زمانی که راجع به عقامت صحبت مینماییم باید میان عقیم بودن ( ستریل بودن ) ابتدایی و ثانوی زن و مرد و شکل عدم توانایی رحم زن در انتقال یک حمل تفاوت بگذاریم. اثبات تمام این موارد از طریق معاینات طبی و برطرف کردن بیشتر این مشکلات از طریق تداوی های مختلف طبی امکان پذیر است
- شکل ابتدایی عقامت یا ستریل (Sterillity = Sterilität) بودن:
در این صورت زن با وجود داشتن مناسبات جنسی نورمال در جریان مدت دو سال ( بدون گرفتن دوای ضد حامله گی از جانب او و استفاده از کاندوم توسط همسرش ) باردار نمیشود.
هرگاه نزد مرد پرابلم صحی جنسی در نوع عدم توانایی یعنی ضعف جنسی در هنگام مقاربت جنسی وجود داشته باشد در این صورت مناسبات جنسی را نمیتوان نورمال حساب کرد- در باره پسانتر سخن خواهیم گفت.
- شکل ثانوی عقامت:
در این شکل نزد زن حد اقل یک بار حمل صورت گرفته است ولی با وجود مقاربت جنسی حمل بار دوم رخ نمیدهد. هرچند که در اینمورد علت بیشتر نزد زن جستجو میگردد و اما با وجود توانایی شوهر در مقاربت جنسی، تحولات سن و سال، حالت صحی عمومی و حالت صحی سپرم مرد نیز باید مورد توجه قرار داه شود. به علل این نوع عقامت نزد زن و مرد در متن طور جداگانه پرداخته شده است.
-عدم توانایی حمل نزد زنان:(Infertillity = Infertilität)
درین شکل رحم زن مواجه به عدم کفایه یا ناتوانی در انتقال حمل میباشد.
۳ - دلایل عمدۀ عقامت در نزد زنان
- عوامل مربوط به تخمدان ها :
بندش در انتقال تخمه یکی از عمده ترین دلایل عقامت نزد زنان است.التهاب عضلات رحم "ایندومیتریوزس" میتواند بندش این مجرا را باعث شده ومانع روبه رو شدن سپرم و تخمه گردد. تداوی التهاب و باز نمودن این مجرا توسط عملیات میتواند این مشکل را رفع نماید - تومورهای تخمدان، موجودیت جوفهای هوایی " سیست ها" - تولید مقاومت (انتی بادی) در مجرای تخمدان به مقابل سپرم. این مقاومت باعث چسپیدن سپرم ها و در نتیجه بندش مجرای تخمدان میگردد. ترمیم و تداوی این مجرا به دلیل مقاومت امکان پذیر نبوده و نمیتواند باعث رفع عقامت گردد
- عوامل مربوط به رحم :
یکی از علل نادر عقامت اناتومی غیر نورمال ساختمان رحم است. سؤشکل میتواند منشأ ابتدایی ولادی و یا ثانوی اکتسابی داشته باشد. در شکل اکتسابی به تعقیب یک حادثۀ التهابی و یا یک عملیات جراحی، تولید انساج سخت "فبروز" شکل رحم را برای همیشه و غیر قابل برگشت تغییر میدهد.
- عدم توازن هورمونی میتواند باعث ضخیم شدن عضلات دهنهٔ رحم شده و در نتیجه مانع انتقال سپرم به رحم گردد.
-
تغییرات
کیمیاوی طور مثال القلی گردیدن افرازات جهاز تناسلی خارجی زن ( مهبل ) و تغییر در
افرازات دهنهٔ رحم، باعث تغیرات منفی در زنده ماندن، تحرکت و انتقال سپرم به داخل
رحم گردد.
-امراض جنیتیک
- امراض عمومی
- امراض روانی عصبی
- عملیاتهای جراحی
- شیموتیراپی و تداوی شعاعی
-عوامل مربوط به تشوشات هورمونی
هورمون های جنسی دارای تأثیرات تعین کننده بالای عادت ماهوار زن، حمل، تولید شیر و دوران بعد از ختم عادت ماهوار اند.
هایپرپرولکتیمی ( بلند رفتن غلظت پرولکتین در سیروم ) باعث کم شدن افراز هورمون زنانه ایستروجن نزد زنان و هورمون مردانه تستوستیرون نزد مردان میگردد. این تشوش هورمونی نزد زنان باعث بینظمی تا سرحد توقف عادت ماهوار گردیده و در نتیجه تخمه در تخمدان تولید نمیگردد.
هاپراندروجینیمی یا بلند رفتن غلظت هورمون اندروجن در سیروم که باعث تشوشات نشو و نموی اعضای جنسی و تمایل به خصوصیات مردانه میگردد.
زنان با در نظرداشت خصوصیت های فزیولوژیک و بیولوژیک اعضای تناسلی جنسی شان، مانند خونریزی ماهانه، حمل، ولادت، تغذیۀ نوزاد با شیر شان، بیشتر از مردان به خطر پائین آمدن مقاومت و ضعیف شدن سیستم معافیت وجود روبرو اند.
۴ - توضیح مختصر تصویری از اناتومی جهاز تناسلی مرد
اعضای تناسلی مردانه متشکل اند از:
- خصیه ها دو غده افرازی اند که وظیفۀ تولید سپرم و هورمون مردانه تستوستیرون را بر عهده دارند. خصیه ها در داخل دو خریطه یی که باعث پوشش و محافظۀ آن ها میگردد، به طرف راست و چپ عضو تناسلی خارجی به شکل آویزان موقعیت دارند.
- کانال انتقال سپرم: از هر خصیه ها یک کانال سپرم آزاد شده را به غدهٔ جانبی خصیه انتقال میدهد.
- غدۀ جانبی خصیه: در قسمت بالایی و عقب خصیه قرار داشته ومسوولیت پخته شدن و ذخیرۀ سپرم را الی خارج شدن به هنگام مقاربت جنسی و یا ذخیره شدن و جذب سپرم را توسط وجود به عهده دارند.
- عضو تناسلی خارجی: عضو تناسلی خارجی از دو قسمت ساخته شده است. یک قسمت آن "کورپوس کفرنوزس" است که در طول خویش با حجراتی که قابلیت گنجایش حجم شان را دارند پوشانیده شده اند. این حجرات در هنگام تحریکات جنسی توسط خون مملو شده و باعث استواری و سختی عضو تناسلی خارجی شده، امکان عبور آن را در جهاز تناسلی خارجی زن امکان پذیر میسازد.
قسمت دوم آن " کورپوس اسپونجیوزیوم" از حجرات اسفنجی مانند ساخته شده و از داخل آن، کانال ادرار عبور مینماید. این کانال در عین زمان کانال انتقال سپرم به خارج از الۀ تناسلی مرد در اثنای مقاربت جنسی میباشد.
۵ - دلایل عقامت نزد مردان
کم بودن تولید سپرم، کیفیت کم یا غیر نورمال بودن شکل آن ، حرکت آهستۀ سپرم، دوام کوتاۀ زنده گی سپرم و یا ترکیبی از این چند مورد از شمار بیشترین علل عقامت ها نزد مردان به شمار میروند. این مشکلات و تشوشات میتوانند به علت عدم توازن هورمونی و یا امراض دیگر به وجود بیایند.
- هر نوع بندش در میکانیزم نورمال از لحظۀ تولید سپرم از اپیدیمیز، عبور آن به مجرای انتقالی ، مخلوط شدنش با مایع سپرم و خارج شدنش در هنگام تحریکات مقاربت جنسی از الۀ تناسلی جنسی، میتواند باعث عقامت مرد گردد.
- تشوشات و تنبهات عصبی نخاع شوکی و جراحی پروستات میتوانند پرابلم تخلیه افرازات حاوی سپرم را در هنگام مقاربت جنسی از آلۀ تناسلی مرد به آلۀ تناسلی زن باعث گردند.
- اعتیاد به مشروبات الکولی، گرفتن یکتعداد دواها، اعتیاد به مواد مخدره، تغذی نادرست، زیاد بودن وزن بدن، اعتیاد به نیکوتین و فشارهای عصبی مواردی اند که بیشتر مردان به آن مصاب میگردند.
با آگاهی از این واقعیت ها، مراجعۀ به موقع زن و شوهر به داکتر نسایی و ولادی، تشخیص علت عقامت و بر اساس آن تعقیب منظم تداوی توصیه شده، میتواند آرزوی داشتن فرزند و یا هم فرزندان را در اکثر موارد امکان پذیر بسازد.
۶- معاینات لازم برای تشخیص علل عقامت نزد زن و مرد
این تشخیص توسط دوکتوران متخصص در صورتی امکان پذیر است که هر دو جانب زن و مرد همزمان آماده گی برای یکتعداد معاینات را داشته باشند.
برای تشخیص در قدم اول به سوالات ذیل باید جواب داده شود:
- از چه زمانی آرزو داشتن طفل را دارید؟
- آیا برای آرزوی داشتن طفل قبلاً تحت تداوی داکتر قرار داشته اید؟
- آیا شما توضیحی برای علل برآورده نشدن آرزوی طفل داشتن را دارید؟
- تا چه حد تحت تاثیر نداشتن طفل رنج میبرید؟
- به علت عقامت چه چیز در زنده گی شما تغیر کرده است ( مناسبات زناشوهری ، وظیفه، اعتماد به نفس ) ؟
اول، معاینات لازم نزد مرد:
- اولتراشال
- سپرمیوگرام
- تعین مقدار هورمون های جنسی در خون ( معمولاً در صورتی که معاینات کمی میزان سپرم را نشان بدهد)
- معاینات جنیتیک ( کاریوگرام ) و بیوپسی خصیه های مرد ( گرفتن پارچه نسج از خایه های مرد جهت معاینه )
دوم، معاینات لازم نزد زن:
- کنترول نظم عادت ماهوار برای حد اقل سه تا شش دورۀ عادت ماهانه و علایم مربوط مورد مطالعه و ارزیابی قرار داده شده و گزارش مربوط ثبت میگردد. از این طریق میتوان کوتاه بودن فاصله بین دو عادت ماهانه و یا توقف یک نوبت آن به دلیل آزاد نشدن تخمه از تخمدان تثبیت کرد
-گراف درجۀ حرارت داخلی بدن
-معاینات هورمونی
- معاینات اولتراشال از طریق عضو تناسلی خارجی زن ( مهبل ) جهت ارزیابی رحم و تخمدان
- معاینۀ تلویزیونی رحم ( تثبیت چسپیده گی ها، میوم ها یا پولیپ ها و رد کردن خطرات سوءشکل رحم
- معاینۀ تلویزیونی داخل شکم (جستجوی چسپیده گی ها و میوم ها= تومور ها سالم )
Chromopertubation -کرومو پرتیوباسیون= تعین باز بودن و قابل عبور بودن مجرا یا نل تخمدان
– سونوگرافی رحم با مواد رنگه
- معاینۀ قابلیت تطابق و پذیرش سپرم مرد و تخمۀ زن در غشای مخاطی رحم ( کِریمر تست )
۷ -تداوی
بعد از تشخیص دلایل عقامت، بیشترین موارد قابل تداوی اند. هرگاه امکان برطرف کردن قطعی علل وجود نداشته باشد، در صورت درخواست زوجین امکان حمل از طریق القاح مصنوعی وجود دارد.
القاح مصنوعی در دو شکل امکانپذیر است:
- شکل کلاسیک In-vitro-Fertilisation (IVF)
از این شکل در صورتی استفاده میگردد که گراف تولید و فعالیت سپرم نزد مرد نورمال
باشد و مشکل به دست آوردن تخمۀ پختۀ از تخمدان
زن
باشد. در این صورت بعد از تنبیهات هورمونی جهت آماده ساختن یک تخمۀ سالم و پخته
در تخمدان زن، این تخمه از طریق مداخلۀ کوچک از تخمدان خارج و در یک ظرف شیشۀ با
سپرم مرد القاح میگردد. دو روز پس از القاح، موفقیت آن با شروع تقسیمات حجروی
ظاهر میشود و پنج روز بعد با نمایان شدن اولین ظهور جنین، این تشکل به داخل رحم
زن تزریق میگردد.
القاح مصنوعی در واقعاتی که رحم زن مواجه به عدم کفایه یا ناتوانی در انتقال حمل عدم توانایی باشد نیز میتواند کومک کننده باشد. نزد زوجین که میخواهند به زنده گی مشترک با هم ادامه بدهند، از طریق القاح مصنوعی تخمۀ زن و سپرم مرد بعد از القاح در رحم یک زن که در توافق با زوجین آمادۀ انتقال این حمل است زرق میگردد. جریان حمل تحت مراقبت داکتر و زن و شوهر تعقیب و بعد از ولادت نوزاد به آنانن تسلیم میگردد.
- شکل زرق مستقیم سپرم در تخمۀ پخته موجود در مجرای تخمدان زن(intrazytoplasmatische Spermieninjektion (ICSI
از این شیوه معمولاً در صورتی استفاده به عمل میاید که تشوش در سپرم مرد وجود داشته باشد. در این صورت از میان سپرم های گرفته شده از خصیه های مرد، سپرم سالم و متحرک انتخاب و از طریق زرق طور مصنوعی در داخل رحم زن با تخمۀ او جفت میگردد. فیصدی چانس حمل گرفتن در آن بلندتر است. در سال ۱۹۷۸اولین حمل و ولادت موفقانه از طریق این شیوه صورت گرفت و امروز در سطح جهانی از جملۀ میتود هایی است که به کثرت به کار رفته و نتایج موفقانه داشته است.
ناگفته نباید گذاشت که این معلومات یک فشرده از بحث وسیع عقامت در مبحث نسایی و ولادی میباشد که در اینجا کوشش گردیده است تا حد امکان مختصر شده و از ذکر اصطلاحات مغلق طبی جلوگیری به عمل آید.