08.02.2006

حمید عبیدی

يک نگاه ديگر به جنجال کارتون ها

کارتون هايی از پيامبر اسلام که چهار ماه پيش در روزنامه دانماركي Jyllands-poston به نشر رسيدند ، در روزهای اخير موج گسترده يی از واکنش ها را در کشورهای اسلامی برانگيخته است. چنان که می بينيم اين کارتون ها احساسات دينی بسياری از مسلمانان را جريحه دار کرده است.
در اين رابطه چند نکته قابل توجه اند:
1- شکی نيست که آزادی بيان يکی از ارزش های بنيادين ديموکراسی است و در هيچ کشور واقعاً ديموکراتيک حکومت نمی تواند به رسانه ها بگويد که چی را نشر بکنند و چی را نشر نکنند.
2- دنمارک يک کشور ديموکراتيک است .
3- دنمارک تنها حزب و حکومت بر سر اقتدار و يک يا چند نشريه نيست.
4- در دنمارک نيز شمار کثيری از مسيحيان در کنار مسلمانان به مظاهرات و راهپيمايی اعتراضی عليه چاپ کارتون ها پرداختند.
5- در چند کشور غربی گرچی چند نشريه در واکنش به فشاری که در اثر اعتراض مسلمانان و کشورهای اسلامی در برابر چاپ کارتون ها بر دنمارک وارد آمد ، به عنوان دفاع از حق آزادی بيان به تجديد چاپ کارتون ها پرداختند - از جمله مثلاً در صفحه اول "فرانس سوآر" زير عنوان "بله، ما حق داريم کاريکاتور خدا را بکشيم" کاريکاتوری منتشر شد که در آن « خدای بودايی، يهودی، مسلمان و مسيحی» روی ابری در پروازند. « خدای مسيحيان» در اين کاريکاتور می گويد: "شکايت نکن محمد، کاريکاتور همه ما را قبلا کشيده اند"- ولی ، اکثر حکومات ، احزاب سياسی ، رسانه ها ، تحليل گران و ... در کشورهای غربی چاپ اين کارتون ها را عمل نادرست ارزيابی نمودند . در عين زمان آنان واکنش های خشونت آميز از قبيل به آتش کشيدن سفارتخانه های دنمارک و تهديدات گروه های افراطی و بنيادگرا را نيز محکوم نمودند.
6- دشوار است تا گفت نيات باطنی روزنامهء دنمارکی از نشر اين کارتون ها چي بوده ؛ ولی طوری که شاهد هستيم اين کار احساسات دينی بسياری از مسلمانان را جريحه دار کرده است. روزنامهء مذکور از اين کار خود عذرخواهی نموده و گفت که هدف انتشار اين کارتون ها اهانت به مقدسات دينی مسلمانان نبوده است. صدر اعظم دنمارک نيز در اين مورد ابراز تأسف نمود.
7- شکی نيست که آزادی بيان يکی از ارزش های بنيادی ديموکراسی است و امّا ، احترام به عقايد ديگران و داشتن بردباری در برابر ديگرانديشان نيز ارزش های ارجمندی اند . روشن است که هيچ آزاديی از جمله آزادی بيان نمی تواند بی مرز باشد. مثلاً نشر دروغ، اتهام بی پايه و افتراء ، در کشورهای ديموکراتيک جهان نيز جرايم مطبوعاتی به شمار می روند . و امّا ، به علاوهء رعايت قانون ، چيزی هم به نام احساس مسؤوليت وجود دارد. مسؤولان رسانه های جمعی بايد احساس مسؤوليت داشته باشند . به باور ما ، همين احساس مسؤوليت - که با خودسانسوری ناشی از ترس و يا ملاحظه کاری های بيجا تفاوت روشن دارد- بهترين رهنما برای اتخاذ تضميم در مورد نشر و يا عدم نشر يک مطلب بوده می تواند.
***
روزنامهء دنمارکی چی خواسته باشد و چی نخواسته باشد ، با نشر کارتون های ياد شده ، احساسات دينی مسلمانان را جريحه دار ساخته ، سلاح مخربی را در اختيار افراطيون بنيادگرا قرار داده است. با وضعی که پيش آمده ، جهان يک گام ديگر به سوی پرتگاه خطرناک « جنگ فرهنگ ها » که زمانی يک سناريوی بيشتر تخيلی به نظر می رسيد،  سوق داده شده ، هواداران « ديالوگ ميان فرهنگ ها » در جهان و هوادران تجدد خواهی و ديموکراسی خواهی در کشورهای اسلامی در موقعيت دشواری قرار داده شده اند. در اين شکی نيست که برخی نيروهای راستگرا در غرب هستند که به اسلام و مسلمانان و کشورهای اسلامی نگاه و برخورد اهانت آميز دارند. و امّا ، اکثريت مطلق غربی ها با اين نيروها همفکر و همنوا نيستند .
اگر به قلمرو حدس و گمان های بد برويم می توان گفت که شايد در غرب نيز حلقات و مراجع دارای اجنداهای سری باشند که عمداً - چنان که القاعده می خواهد - بخواهند سناريوی « جنگ فرهنگ ها » را به واقعيت مبدل سازند. ولی رويارويی غرب و شرق نه به نفع شرق است و نه هم به نفع غرب و اکثريت مطلق ذهنيت عامه در غرب و نيز احزاب و نيروهای سياسی - به جز برخی گروه های راست افراطی- بر اين حقيقت آگاهی دارند .
در عين زمان دشوار است گفت که اعتراضات عليه نشر کارتون ها در کشورهای اسلامی خود انگيخته اند. اين را هم نمی توان گفت که جماعت های اعتراض کننده همه بنيادگرا و افراطی اند . و امّا ، شکی نيست که عناصر و گروه های بنيادگرا و افراطی می خواهند از اين کار روزنامهء دنمارکی حد اکثر بهره برداری را بکنند و تا کنون بسيار مؤفق هم بوده اند. و امّا ، اگر سابقهء استعمار کهن و نو و شمارکثيری از مسايل ديگر موجود نمی بودند ، شمار قليلی از بنيادگرايان و افراطيون نمی توانستند ، از مسألهء کارتون ها چنين بهره برداريی بکنند.
مسأله روی اين نيست که مسلمانان در برابر نشر اين کارتون ها بايد واکنش نشان می دادند و يا واکنش نشان نمی دادند . مسأله روی چی گونه گی واکنش است . در رابطه به چی گونه گی واکنش ها آقای سخيداد هاتف مطلب انتقادی تفکر بر انگيز و جالبی تحت عنوان «کارتون هایی که ما می کشیم» نوشته اند که در آسمايی نشر شده است . آقای هاتف در اين مطلب از جمله نوشته اند : « وقتی واکنش مسلمانان تند خو را دیدم دلم برای پیامبر سوخت». بلی در بسا موارد اين کارتون ها بدتر از کارتون های روزنامهء دنمارکی هستند و امّا ای درد و ای دريغ که هيچ مسلمانی در برابر کارتون های اين چنینی اعتراضی نمی کند.