09.02.2017
متن سخنرانی رییس جمهور غنی
در سیمینار علمی هشتادوششمین سالگرد وفات
علامه فیض محمد کاتب
بسم الله الرحمن الرحیم
برادر دانشمند استاد دانش، اعضای محترم کابینه، جناب داکتر صاحب سیما سمر، لوی څارنوال صاحب، همه دانشمندان، جناب استاد غضنفر، جناب نادری صاحب و وکلای محترم پارلمان،
السلام و علیکم و رحمه الله و برکاته،
ما امروز برای تجلیل از مقام و منزلت شخصیتی یکجا شده ایم که او یکی از مفاخر تاریخ نویسی معاصر افغانستان، علامه فیض محمد کاتب هزاره است.
اول می توانیم از اینجا شروع کنیم که کاتب یعنی چه و کتابت چه نقشی داشته است. همه ما و شما می دانیم که کاتب یعنی نویسنده و کتابت کننده، اما این، همۀ معنای آن اصطلاح نیست، بلکه در آن زمان کاتب برای کسی می گفتند که خوشنویس می بود و علاوه بر مهارت زیبا نویسی، در زمینۀ رونویسی و نسخه برداری از کتاب ها نیز، که مسلک خاصی بود، مهارت می داشت. اهمیت این مسلک از این لحاظ بود که در روزگار فقدان دستگاه های چاپ و نشر کتاب، عمدۀ مسئولیت نقل کتاب ها به خوانندگان، و خصوصاً به نسل های بعدی، و جلوگیری از ضایع شدن آنها، بر عهدۀ کسانی قرار داشت که از این مهارت برخوردار بودند. کسی که متولی عمل کتابت و نسخه برداری می شد، علاوه بر هنر زیبانویسی، باید در کنار آن اهل علم می بود تا در حین کتابت متوجه درستی عبارات باشد، و خطایی از او در این کار سر نزند، و آسیبی به محتوای کتاب نرسد. شخصیتی که به نسخه نویسی می پرداخت و اهل علم می بود در حین نوشتن تنها یک کاپی بردار نبود، بلکه او تجربۀ زیستن با متن را از سر می گذراند، و آنچه را که کلمه به کلمه به نسخه بعدی انتقال می داد با تمام وجود جذب می کرد، و از این راه، محتویات کتاب، جزئی از وجود و شخصیت او می شد. از این رو شمار محدودی بودند کسانی که به درستی و شایستگی لقب کاتب را می گرفتند، و با هنر خود به ترویج علم و تکثیر کتاب کمر می بستند و دانش گذشتگان را به آیندگان انتقال می دادند. از این لحاظ، هنگامی ما می توانیم به همۀ ابعاد فکری و علمی علامه فیض محمد کاتب پی ببریم که لیست کاملی را از آثاری که به دست او نسخه نویسی شده است به دست بیاوریم تا بهتر بدانیم که او از کدام دیدگاه ها و از کدام متفکرین متأثر بوده است.
فیض محمد کاتب یوازې نسخه نویس او کتابت کوونکی نه و. دی ډیر ذکي عالم او زحمت کشه محقق و. کاتب د خپلو زده کړو په لومړۍ مرحله کې د هغه وخت د لایقو استادانو شاګردي وکړه. په هغه وخت کې زموږ په هیواد کې د درسونو سنتي او رواجي شبکې وې او دغو شبکو ډیر تکړه پوهان وروزل او تربیه کړل. د فیض محمد کاتب تر ټولو مشهور استاد مولوي محمدسرور اسحاقزی و چې کاتب یې ډیره ستاینه کوي. مولوي اسحاقزي نه یوازې د استاد په حیث د ده روزنه وکړه، بلکې د شهزاده نصرالله خان دربار ته یې معرفي کړ چې دې واقعې د کاتب په راتلونکي پرمختګ کې مهم نقش درلود. په هغه وخت کې د هیواد د مختلفو سیمو او قومونو تر منځ نژدې علمي روابط و او د همکاري ښه روحیه موجوده وه چې د قدر په سترګه باید ورته وګورو.
په دربار کې د علامه فیض محمد کاتب حضور د دې سبب شو چې دی لا زیاتو کتابونو ته لاسرسی ولري او خپل معلومات لا زیات کړي. ده چې د تحقیق او لټون روحیه لرله، په رواجي علومو قناعت ونکړ او د عمر تر پایه پورې یې له کتابونو او مطالعې سره خپله رابطه ټینګه وساتله. له علم سره شوق او تحقیقي ذوق، د دې سبب شو چې علامه کاتب د تاریخ په لیکلو کې استثنایي بصیرت او خاص درک ولري.
په دربار کې حضور، د یوه مورخ په حیث له فیض محمد کاتب سره دا مرسته هم وکړه چې اول لاس دولتي اسناد او مدارک ولولي او د تاریخ په لیکلو کې استفاده ورڅخه وکړي. د دغو اسنادو دقیقې مطالعې او له هغو څخه سمې استفادې د کاتب د تحقیقي کار د اهمیت په زیاتولو کې لویه برخه لرلې ده.
داسې مورخان واقعا کم پیدا کېږي چې هم د اکثرو پېښو شاهدان وي، هم د اول لاس اسناد ولري، هم د قدرت خاوندان له نژدې وپیژني او هم د یو پراخ نظر څښتنان وي.
هنگامی که شاهکار فیض محمد کاتب را در مقایسه با دیگر کسانی که پیش یا پس از او دست به این کار زده اند مقایسه کنیم، و مزایای برجسته کار او را متوجه شویم به این نتیجه می رسیم که او به حق! پدر تاریخ نویسی معاصر افغانستان است، و آثار او برای نسل ها قابل مطالعه و استفاده خواهد ماند. زیرا نوشته های شماری از تاریخ نگاران ما از حد واقعه نویسی منشیان دربار، یا خاطره نویسی شماری از اهل قلم فراتر نرفته است، اما فیض محمد کاتب کسی است که تاریخ نویس دولتداری در افغانستان است. اهمیت کار او را وقتی بیشتر درک می کنیم که بدانیم او در نگرش تاریخی خود تحت تاثیر ابن خلدون قرار داشته است، زیرا در همین دوران امیر عبدالرحمن خان فرمان داده بود که مقدمه ابن خلدون ترجمه شود تا مورد استفاده دانشمندان قرار بگیرد، اما آن ترجمه که توسط علمای مسلمان در هند تهیه شده بود به علت مخالفت برخی حلقات در کشور بخت انتشار پیدا نکرد. جایگاه علامه کاتب برای نسلهای امروز و آینده هنگامی بیشتر روشن می شود که به سبك نگارش کتاب سراج التواریخ و شيوۀ تاريخ نگاری نويسندۀ آن توجه كنيم، كتابي كه از دو بخش تشكيل می شود:
بخش نخست که شامل جِلد اول و دوم است ترتیب تقویمی وقایع تاریخی است که با دقت انجام شده است، و خطاهایی که دیگران در ضبط روز و ماه و سال حوادث مرتکب شده بودند توسط او تصحیح شده و وقایع با ترتیب و تسلسل درست تاریخی خود به ثبت رسیده است. از این نظر دو جِلد نخست کتاب او مانند لابراتواری است که مواد طبقه بندی شدۀ دقیقی را در اختیار تحلیلگران و پژوهندگان قرار می دهد. او در این دو جِلد از یک سو با تشریح پروسه ها، تداوم رَوَند دولتداری در کشور را پی می گیرد، و تصویری پویا از این رَوَند را در اختیار خواننده می گذارد؛ از دیگر سو ساختارهای قدرت و ساختارهای اجتماعی را به تصویر می کشد، تا تعامل دو جانبۀ جامعه و دولت را برای خواننده واضح گرداند. همچنان او نشان می دهد که به علت فقدان قوانین جانشینی و نبود مکانیسم مورد قبول برای انتقال مسالمت آمیز قدرت، تنش ها و تشنج هایی به تکرار رخ می داد که سبب گسست هایی در رَوَند دولت سازی در کشور می گردید.
همان گونه که تشریحات کاتب از وقایع تاریخی سودمند و آموزنده است، ناگفته های او نیز جای تامل دارد، مخصوصاً در قسمت کارنامه های امیر شیرعلی خان، کاتب خاموش است و از همین جهت ما امیر شیر علی خان را درک نکردیم و آن نتیجه سانسوری بود که بر او آورده شده بود، چون همه چیزیکه امیر عبدالرحمن خان شروع می کرد باید نتیجه نبوغ خاص او می بود، نه نتیجه تداوم تاریخ، زیرا کارهای او به دقت زیر نظر حاکم زمانش قرار داشت، و ما از طریق این ناگفته ها می توانيم به نقش قدرت و شرایطی که برای جامعه خلق می کرد، و صداهایی را که به خاموشی می کشانید، پی ببریم.
اما بخش دوم کتاب که شامل جِلدهای سوم، چهارم و پنجم می شود و از استاد مولایی و دیگران خاصتاً ابراز امتنان می کنم که این ها را چاپ کردند و در دسترس قرار دادند. به دلیل دست اول بودن معلومات آن و به دلیل اینکه آرشیف اسناد دولتی بعد از دورۀ امانی از بین رفته است، مي تواند خود به عنوان بخشي از آرشيو ملی و منبع معتبر تاريخی ما تلقی گردد. بخشی از آنچه که کاتب در این سه جِلد به تصویر می کشد استعمال خشن زور و قدرت از سوی حکومت مرکزی است که با بی‌رحمی هایی همراه است و نشان می دهد که قدرت مطلقه در یک کشور چگونه عمل می کند. زیرا در این دورۀ تاریخی، در خلال شانزده سال چهار جنگ داخلی و نزدیک به صد شورش صورت گرفته، که همه جا با استعمال بی محابای زور سرکوب گردیده است، از آن جمله است: جنگ سردار ایوب خان، شورش غلزایی ها به رهبری پسر ملا مشک عالم، شورش سردار اسحاق خان با کمک پیروان طریقه نقشبندیه، و جنگ افغانستان مرکزی، به علاوه شورش شینواری ها و چهار ایماق و غیره.
د داخلي جګړو او شورشونو دغه دوره چې فیض محمد کاتب یې په تفصیل سره معلومات راکوي، موږ په افغانستان کې د قدرت له ټولنپوهې سره ښه اشنا کولای شي او دا راښیي چې د قهریه قوې استعمال، په څومره شدت او حدت سره وشو او له بلې خوا، دا راښیي چې د دولتي نهادونو او ادارو جوړولو کوم مشکلات په مخ کې لرل. د تاریخ په دې دوره کې د دولتي نهادونو په جوړولو کې خصوصا د مولوي احمد جان الکوزي ونډه لویه وه چې اداري او قضایي نهادونه یې رامنځ ته کړل.
بدین دلیل سراج التواریخ، علاوه بر بعد تاریخی، از حيث درک جامعه شناسی سیاسی کشور نیز از ارزش والایی برخوردار است. نوشتار او به رویت اسناد تاریخی اين درس را به همراه دارد که دولت سازی و ملت سازی از طریق استبداد و استعمال زور و قدرت مطلقه به دست نمی آيد.
اهمیت کار کاتب در این است که هرچند او مامور دربار بوده و در دستگاه دولتی کار می کرده است، اما تصویر او از رویدادهای تاریخی تصویری یک طرفه نیست که تنها کارنامه حاکمان را به ثبت رسانده باشد، بلکه همزمان مقاومت مردم در مقابل قدرت مطلقه را نیز به تصویر کشیده است.
کار کاتب از این حیث، به تصویر کشیدن تار و پود قدرت و تبارشناسی آن در افغانستان است، موضوعی که فیلسوفان معاصر فرانسوی و جهانی در پی انجام آن بودند. تصویر کامل تاریخ ما تنها با داستان قدرت شکل نمی گیرد، بلکه این تصویر را قدرت و مقاومت با هم شکل می دهند، زیرا مقاومت مردم در برابر قدرت مطلقه جزئي از عملکرد سياسي-اجتماعي اين سرزمين و بخش عمده ای از تاریخ ما است، و تلاش کاتب برای به تصویر کشیدن زبان قدرت و مقاومت در این تاریخ، تلاش بی نظیری است که چندین نسل را کمک می کند تا گذشتۀ تاریخی خود را بهتر بفهمند. کاتب هم مقاومت مردم هزاره را در تاریخ خود به تصویر می کشد و هم مقاومت اقوام دیگر در برابر قدرت مطلقه را در سایر نقاط کشور. او در حقیقت درد مشترک مردم را ثبت و تدوین کرده است.
د افغانستان په تاریخ لیکنه کې هغه لاره چې علامه فیض محمد کاتب پرانیسته او بیا څه موده متروکه پاتې شوه، د اعلیحضرت محمد ظاهر شاه په وخت کې د انجمن تاریخ په جوړولو سره یو ځل بیا ورته توجه وشوه او ځینو هغو کسانو چې مخکې استاد دانش د ټولو نومونه واخیستل د تاریخ لیکنې په کار کې یې عالي استعداد درلود، د کاتب په قدم، قدم کیښود او د افغانستان د تاریخ لیکلو ته یې اقدام وکړ. په دې دوران کې علي احمد خان کهزاد یو مخکښ مورخ و. استاد کهزاد چې له نوي علم سره بلد او د تاریخ لیکنې له نویو میتودونو سره اشنا و، د افغانستان د لرغونې زمانې د تاریخ تدوین ته اقدام وکړ او داسې آثار یې ولیکل چې د اهمیت په لحاظ یې د علامه فیض محمد کاتب له آثارو سره مقایسه کولای شو.
موږ د خپلو دغسې علمي شخصیتونو د آثارو د مطالعې له لارې خپل پرون پیژندلای او په خپلې ماضي پوهېدلای شو. د دغسې لویو پوهانو آثار موږ ته دا راښیي چې زموږ ماضي یوازې د جګړې او مطلقه قدرت ماضي نه وه، بلکې د مبارزې، د مقاومت، د فرهنګ، د تفکر، د هنر او د لوی تمدن ماضي هم وه. موږ چې خپل تاریخ په دقت وګورو نو پوهېږو چې د ګران هیواد هره سیمه او هره خوا ، یو وخت د یو لوی تمدن زانګو وه او د لویو امپراطوریو مرکزونه پکې وو. د افغانستان د تاریخ ژوره مطالعه راښیي چې د ګران افغانستان د تاریخ او تمدن په جوړولو کې د دغه هیواد هر قام او هرې سیمې خپله برخه لرلې ده او د دې وطن بچیو ان تر هند او مرکزي اسیا او بغداده پورې په لویو تحولاتو کې نقش لرلی دی.
ما نیاز مبرم داریم به اینکه گذشته تاریخی خود را بیشتر و بهتر درک کنیم، و این درک تاریخی باید ما را کمک کند که در اسارت گذشته گرفتار نمانیم، و در عوض، با تکیه بر تجارب تاریخی با چشم اندازهای نوی بسوی آینده گام برداریم. ما با داشتن آگاهی تاریخی می توانیم به این نتیجه برسیم که قدرت مطلقه چاره ساز نیست، و دولت سازی بدون ملت سازی راه به جایی نمی برد. درک ما از تاریخ و از جغرافیاي كشور به مثابه بستر ملت سازی، ما را به اين باور می رساند كه بدون مشارکت همگانی و درک همگانی از دردها، آرزوها و خواسته های مشترک نمی توانیم از بحران ها با موفقیت عبور کنیم. تنها از طریق آگاه بودن به دردهای مشترک و افتخارات مشترک است که میتوانیم تاریخ مشترک و آینده مشترک را بسازیم.
جنگی که اکنون گریبانگیر کشور ما است و فرصت های بازسازی و انکشاف را در معرض تهدید قرار می دهد، یک عامل آن فقدان آگاهی تاریخی است. کسانی که رگ و ریشه تمدنی خود را از یاد برده و از آن گسسته اند، تنها نقشی که توانسته اند به عهده بگیرند تبهکاری و ویرانگری است، و افراطیت موجود برخاسته از این جهل و ناآگاهی تاریخی است.
من امیدوارم که پرداختن به چهره های ماندگار و نامداری مانند فیض محمد کاتب انگیزه ای شود تا جوانان ما با همتی بلند و استوار به مطالعۀ تاریخ خود روی بیاورند و این آگاهی را در سطح جامعه گسترش بدهند. همچنان امیدوارم که این سیمنیار با نتیجه گیری ها و درخواست های مشخصی از نهادهای فرهنگی به اختتام برسد، که درآن بازگشت به مطالعات تاریخی به روش های مدرن و با شیوه های معتبر جهانی گنجانیده شده باشد، به این هدف که ما صفحه کاملاً جدیدی از درک و بصیرت تاریخی را در جامعه خود باز کنیم.
در پایان، می خواهم سخنم را با دو هدایت مرتبط با نام و یاد این مورخ نامدار به اختتام برسانم، یکی اینکه هدایت می دهم تا بنای یاد بود بر آرامگاه علامه کاتب اِعمار گردد، و دوم اینکه وزارت محترم عدلیه مراحل قانونی ضرب مدال به اسم علامه فیض محمد کاتب هزاره را روی دست گرفته به کابینه جهت تصویب ارایه نماید، تا از این طریق نیز بعنوان یک ملت-دولت از خدمات با ارزش این مرد بزرگ قدردانی کرده باشیم. با استفاده از فرصت ميخواهيم مراتب تسلیت خود را به خانواده هاى شهداى حادثه هاى اخير امنيتى كابل، كارمندان صليب سرخ و حوادث طبیعى اخير تقديم نمايم.